สารประกอบทางเคมีในพืชสมุนไพร จำแนกได้เป็น 2 พวกใหญ่ๆ คือ
-
Primary metabolite เป็นสารที่มีอยู่ในพืชชั้นสูงทั่วไป
พบในพืชทุกชนิด เป็นผลิตผลที่ได้จากกระบวนการสังเคราะห์แสง (Photosynthesis)
เช่น คาร์โบไฮเดรท ไขมัน โปรตีน เม็ดสี (pigment)
และเกลือนินทรีย์ (inorganic salt)
เป็นต้น
-
Secondary metabolite
เป็นสารประกอบที่มีลักษณะค่อนข้างพิเศษ พบต่างกันในพืชแต่ละชนิด
คาดหมายว่าเกิดจากกระบวนการชีวะสังเคราะห์ (Biosynthesis)
ที่มีเอนไซม์(enzyme) เข้าร่วม
สารประกอบประเภทนี้มีอัลคาลอยด์ (Alkaloid)
แอนทราควิโนน (Anthraquinone)
น้ำมันหอมมันหอมระเหย (Essential oil)
เป็นต้น
ส่วนใหญ่สารพวก Secondary metabolite
มีจะสรรพคุณทางยา แต่ก็มิได้แน่นอนตายตัวเสมอไป
จากการวิจัยที่ผ่านมาพบว่าสารพวก Primary
metabolite บางตัวก็ออกฤทธิ์ในการรักษาได้เช่นกัน
และยังมีข้อสังเกตอีกว่าสารประกอบที่มีฤทธิ์ทางยาในพืชสมุนไพรชนิดหนึ่ง
อาจมิใช่เพียงตัวเดียว อาจมีหลายตัวก็ได้
ดังนั้นจึงจำเป็นต้องมีความเข้าใจที่ถ่องแท้
จึงจะสามารถสกัดสารที่มีฤทธิ์ทางยามาใช้ได้
สารประกอบในพืชสมุนไพรมีมากมายหลายชนิด ในที่นี้จะกล่าวถึง
บางตัวที่สำคัญเท่านั้น
-
อัลคาลอยด์ (Alkaloid)
อัลคาลยอด์ เป็นสารอินทรีย์ที่มีลักษณะเป็นด่าง และมีไนโตรเจน (nitrogen)
เป็นส่วนประกอบ มีรสขม ไม่ละลายน้ำ
แต่ละลายได้ดีในตัวทำลายอินทรีย์ (organic solvent)
เป็นสารที่พบมากในพืชสมุนไพร แต่ปริมาณสารจะต่างกันไปตามฤดูกาล
สารประเภทนี้จะมีฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาในหลายระบบ ตัวอย่างเช่น
reserpine ในรากระย่อม
สรรพคุณลดความดันเลือด สาร Quinine
ในเปลือกต้นซิงโคนา (cinchona)
มีสรรพคุณรักษาโรคมาเลเรีย และสาร morphine
ในยางของผลฝิ่น มีสรรพคุณระงับอาการปวด เป็นต้น
-
น้ำมันหอมระเหย (Volatile oil หรือ
Essential oil) เป็นสารที่มีอยู่ในพืช
มีลักษณะเป็นน้ำมันที่ได้จากการกลั่นตัวด้วยไอน้ำ (Steam
distillation) มีกลิ่นรสเฉพาะตัว
ระเหยได้ง่ายในอุณหภูมิปกติ เบากว่าน้ำ
น้ำมันนี้เป็นส่วนผสมของสารเคมีหลายชนิด
มักเป็นส่วนประกอบของพืชสมุนไพรที่เป็นเครื่องเทศ
คุณสมบัติทางเภสัชวิทยา มักเป็นด้านขับลมและฆ่าเชื้อโรคและเชื้อรา (Flatulence
และ antibacterial, antifungal)
พบในพืชสมุนไพร เช่น กระเทียม ขิง ข่า ตะไคร้ มะกรูด ไพร ขมิ้น
เป็นต้น
|